Świerczewski Karol Wacław, pseud. Walter (1897—1947), działacz komunistyczny, generał Armii Czerwonej, Hiszpańskiej Armii Ludowej i Wojska Polskiego, dowódca II Armii Wojska Polskiego, wiceminister obrony narodowej, poseł do Krajowej Rady Narodowej i na Sejm Ustawodawczy.

Ur. 10 II (w niektórych opracowaniach błędnie 22 II; ochrzczony 19 IV w kościele p. wezw. Narodzenia NMP) w Warszawie w wielodzietnej rodzinie robotniczej, był synem Karola Klemensa (ok. 1870 — 1912), ślusarza-gisera w fabryce armatury «T. Gwiździński i S-ka», oraz Antoniny z Jędrzejewskich (ok. 1872 — 1942), robotnicy. Miał m.in. brata Maksymiliana (zm. 1943), robotnika w fabryce elektrycznej w Moskwie, aresztowanego 12 III 1938 przez NKWD, oskarżonego o szpiegostwo i działalność kontrrewolucyjną, a 25 VI r.n. uniewinnionego i zrehabilitowanego, oraz siostry: Henrykę (1896—1986), zamężną za Stanisławem Tołwińskim, prezydentem m. Warszawy w l. 1945—50, Leontynę, Lucynę i Zofię.

Po ukończeniu drugiej klasy szkoły powszechnej pracował Ś. od r. 1909 w fabryce armatury «T. Gwiździński i S-ka». Po śmierci ojca zatrudnił się w firmie «Warszawski i S-ka» przy ul. Elektoralnej, a następnie w fabryce «Gerlach i Pulst» na Woli. Równocześnie uczęszczał na niedzielne kursy rzemieślniczo-przemysłowe, organizowane przez Muz. Rzemiosła i Sztuki Stosowanej, przeniesione potem do I Miejskiej Szkoły Rzemieślniczej im. M. Konarskiego. W czasie pierwszej wojny światowej został 15 VIII 1915 ewakuowany z fabryką «Gerlach i Pulst» do Kazania. Od stycznia 1916 pracował w Moskwie w garażach Wszechrosyjskiego Ziemskiego Związku Pomocy Chorym i Rannym Żołnierzom. Zmobilizowany w marcu 1916, został przydzielony do dywizjonu ułanów Brygady Strzelców Polskich w Bobrujsku; nie podjął jednak służby i wrócił do Moskwy, gdzie pracował w fabryce gumy i kabli «Prowodnik».

Jako członek milicji robotniczej w fabryce «Prowodnik» uczestniczył Ś. w listopadzie 1917 w przewrocie bolszewickim w Moskwie; został następnie skierowany do grupy bojowej Gwardii Czerwonej w dzielnicy Krasnaja Presnia. Od grudnia t.r. do lutego 1918 był żołnierzem 1. Moskiewskiego Oddz. Gwardii Czerwonej do Zadań Specjalnych i walczył pod Sumami, Putywlem, Konotopem i Stanicą Michajłowską przeciw wojskom Ukraińskiej Republiki Ludowej i oddziałom kozackim atamana A. Kaledina. Od kwietnia do września 1918 był instruktorem batalionu wartowniczego w Moskwie, po czym jako dowódca plutonu, kompanii (od 17 III 1919) i batalionu (od 13 VI t.r.) służył w 21. (przemianowany na 123.) moskiewskim p. strzelców, wchodzącym w skład 14. Dyw. Strzeleckiej im. Stepina. Uczestniczył w walkach na froncie południowym (nad Donem i na Kubaniu) przeciw oddziałom atamana Wojska Dońskiego gen. P. Krasnowa i «białej» armii gen. A. Denikina; w listopadzie 1919 został ranny pod Stanicą Akiszewską. W tym miesiącu wstąpił do Komunistycznej Partii (bolszewików) Rosji. Skierowany na własną prośbę w maju 1920 na front zachodni, objął dowództwo batalionu 510. p. strzelców w składzie 57. Dyw. Strzelców; walczył na Białorusi przeciw oddziałom WP, m.in. pod Mozyrzem, Rzeczycą i Kalinkowiczami. Dn. 22 VII t.r. pod wsią Chobnoje na Polesiu został ranny, po czym przez dwa miesiące leczył się w szpitalu. Od października 1920 do lutego 1921 pełnił funkcję dowódcy batalionu 49. zapasowego p. strzelców w Krasnogorsku pod Archangielskiem, następnie od marca do listopada 1921 był komisarzem politycznym i wykładowcą taktyki walki na białą broń w grupującej Polaków Szkole Czerwonych Komunardów w Moskwie. W tym okresie jako komisarz batalionu słuchaczy tej szkoły uczestniczył w maju i czerwcu t.r. w tłumieniu powstania chłopskiego atamana A. Antonowa w gub. tambowskiej. Przez kolejny rok pozostawał bez przydziału w dyspozycji dowództwa Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. We wrześniu 1922 został dowódcą plutonu 56. p. strzelców 19. Dyw. Strzelców; od stycznia 1923 był dowódcą zwiadu konnego tego pułku, a od października t.r. dowódcą plutonu zwiadu w szwadronie kawalerii 14. Dyw. Strzelców.

Od sierpnia 1924 studiował Ś. w Akad. Wojskowej im. M. W. Frunzego w Moskwie. Równocześnie w l. 1924—5 wchodził w skład Moskiewskiej Rady Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich. Po ukończeniu w lipcu 1927 Akademii objął stanowisko szefa sztabu 7. p. kawalerii (w składzie 2. Dyw. Kawalerii), stacjonującego w Starokonstantynowie na Wołyniu. Od maja 1928 był pomocnikiem szefa Wydz. VII Sztabu Białoruskiego Okręgu Wojskowego w Smoleńsku, a w październiku r.n. został szefem oddziału zajmującego się Polską w IV Zarządzie Sztabu Generalnego Armii Czerwonej (wywiad wojskowy — Razwiedupr). Pozostając w dyspozycji IV Zarządu, został w czerwcu 1931 odkomenderowany do Wydz. Organizacyjnego Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej (Komintern). Pod pseud. Walter kierował tam Szkołą Wojskowo-Polityczną (Akademią Partyzancką), w której przygotowywano komunistów różnych narodowości do prowadzenia działalności dywersyjnej i szpiegowskiej w państwach kapitalistycznych. Prowadził także szkolenia wojskowe dla polskich komunistów, słuchaczy Międzynarodowej Szkoły Leninowskiej w Moskwie. Wg niepotwierdzonych danych miał od czerwca do jesieni 1931 uczestniczyć w walkach komunistów w Chinach, co nie wydaje się jednak prawdopodobne.

Z ramienia Kominternu i Razwiedupru skierowano Ś-ego 1 XII 1936, jako jednego z trzydziestu oficerów sowieckich, do ogarniętej wojną domową Hiszpanii. W Hiszpańskiej Armii Ludowej został generałem brygady i objął dowództwo 14. Brygady Międzynarodowej «La Marseillase». Na czele tej jednostki wyruszył w grudniu t.r. na front w okolice Kordoby, gdzie bez powodzenia walczył z wojskami gen. F. Franco pod Montoro i Loperą. Następnie od stycznia 1937 działał na zachód od Madrytu, pod Las Rozas w górach Guadarrama. W trakcie walk nad rzeką Jarama objął 15 II t.r. dowództwo nowo sformowanej dywizji «A». Od kwietnia był dowódcą 35. dyw. i w dn. 30 V — 4 VI uczestniczył w nieudanych ofensywach pod Balsain i Segovią, a od 6 VII do 25 VII pod Brunete. W czasie tzw. operacji saragoskiej, w sierpniu i wrześniu, wziął udział w zdobyciu Quinto i Belchite; uzyskał wtedy jedyny sukces. Potem dowodził dywizją w bitwie pod Teruelem (grudzień 1937 — luty 1938) oraz w walkach odwrotowych w Aragonii, m.in. pod Caspe, Gandesą i Leridą (marzec—kwiecień 1938), w toku których jego jednostka została rozbita. Podczas walk w Hiszpanii przeprowadzał «stalinowskie czystki» wśród podwładnych, eliminując osoby uznane za trockistów i anarchistów, tropił agentów Gestapo i «polskiej defensywy»; osobiście rozstrzeliwał dezerterów oraz wydawał rozkazy zabijania jeńców. Mimo to «generał Walter», znany też jako «el general polacco», zyskał dużą popularność wśród żołnierzy brygad międzynarodowych i republikanów. W opiniach zachowanych w aktach Kominternu zauważano osobistą odwagę Ś-ego, ale również jego alkoholizm, niewielkie zdolności organizacyjne i błędy w dowodzeniu, prowadzące do klęsk i znacznych strat w ludziach.

Dn. 3 V 1938 otrzymał Ś. polecenie powrotu do ZSRR; 24 V t.r. wrócił do Moskwy, gdzie pozostawał w dyspozycji Głównego Zarządu Kadr Ludowego Komisariatu Obrony. Uniknął represji w okresie czystek wśród polskich komunistów w ZSRR oraz wśród kadry dowódczej Armii Czerwonej. Dopiero jednak w czerwcu 1939 został przywrócony do służby wojskowej i w stopniu kombryga skierowany do Akad. Wojskowej na stanowisko starszego wykładowcy w Katedrze Taktyki Ogólnej i Sztuki Operacyjnej. Pełnił również funkcję kierownika kursu specjalnego dla byłych uczestników wojny w Hiszpanii. Po wprowadzeniu w Armii Czerwonej stopni generalskich mianowano go 4 VI 1940 gen.-majorem. W grudniu t.r. uzyskał stopień kandydata nauk wojskowych na podstawie pracy Działania 35 dywizji w saragoskiej operacji zaczepnej republikanów, sierpień—wrzesień 1937 r.; za rozprawę tę otrzymał również Nagrodę Stalinowską.

Po ataku Niemiec na ZSRR Ś. objął 28 VII 1941 dowództwo formowanej w Wiaźmie 248. Dyw. Strzeleckiej, która weszła w skład Frontu Zachodniego. W październiku t.r., po okrążeniu i rozbiciu przez Niemców dywizji na zachód od Wiaźmy, wydostał się z okrążenia z pięcioma żołnierzami i w listopadzie wrócił do Moskwy gdzie przez miesiąc leczył w szpitalu zapalenie płuc. Z powodu niekompetencji i alkoholizmu przesunięto go do służby na tyłach i 27 XII wyznaczono na dowódcę 43. Zapasowej Dyw. Strzeleckiej; faktycznie jednak nie objął tego stanowiska. Dn. 17 II 1942 został komendantem Kijowskiej Oficerskiej Szkoły Piechoty w Aczyńsku w Kraju Krasnojarskim, a od czerwca r.n. był komendantem filii Kursów Doskonalenia Dowódców «Wystrieł» w Nowosybirsku. W wyniku starań Wandy Wasilewskiej i gen. Zygmunta Berlinga ze Związku Patriotów Polskich został 10 VIII 1943 skierowany w stopniu generała brygady do służby w I Korpusie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Dn. 18 VIII t.r. przybył do obozu w Sielcach nad Oką i objął stanowisko zastępcy ds. liniowych dowódcy Korpusu, gen. Berlinga. Po wyjeździe Berlinga na front z 1. DP im. T. Kościuszki kierował od początku września do poł. listopada formowaniem nowych jednostek Korpusu. Od 25 I 1944 zasiadał z Wasilewską, Aleksandrem Zawadzkim, Stanisławem Radkiewiczem i Jakubem Bermanem w Centralnym Biurze Komunistów Polski; był w nim odpowiedzialny za sprawy wojska. Dn. 13 III t.r. awansował w Armii Czerwonej na gen.-lejtnanta, a 18 III wyznaczono go na stanowisko zastępcy dowódcy ds. liniowych, tworzonej na bazie I Korpusu Armii Polskiej w ZSRR; 31 III został zweryfikowany jako generał dywizji WP. Od 18 IV zasiadał w Radzie Wojennej Armii Polskiej i równocześnie był dowódcą Ośrodka Formowania i Uzupełnień Armii Polskiej w ZSRR w Sumach (w maju Ośrodek przeniesiono do Żytomierza i przekształcono w Główny Sztab Formowania). Odpowiadał nie tylko za formowanie nowych jednostek WP, ale także za dobór kadr oficerskich, co odbywało się pod ścisłą kontrolą władz sowieckich. Przywiązywał dużą wagę do szkolenia ideologicznego, prowadził wykłady i zajęcia polityczno-wychowawcze.

Na przełomie lipca i sierpnia 1944 uczestniczył Ś. w działaniach I Armii WP na linii frontu nad Wisłą. W wyniku błędów w rozpoznaniu, forsowanie Wisły w dn. 1—6 VIII t.r. pod Puławami i Dęblinem zakończyło się niepowodzeniem i zostało okupione wielkimi stratami. Ś. objął 8 VIII dowództwo tworzonej na Lubelszczyźnie II Armii WP; równocześnie 15 VIII został posłem do Krajowej Rady Narodowej. We wrześniu wstąpił do PPR i natychmiast mianowano go członkiem KC tej partii. Po decyzji J. Stalina z 6 X o utworzeniu Frontu Polskiego przekazał II Armię gen. Stanisławowi Popławskiemu, a sam objął dowództwo mającej powstać na Lubelszczyźnie III Armii. Z powodu braków kadrowych nie udało mu się sformować jednostki i 15 XI zdecydowano o jej rozwiązaniu. Ś. wrócił na stanowisko dowódcy II Armii. Osobiście zatwierdzał wyroki sądu polowego II Armii, głównie na żołnierzach AK (od grudnia 1944 do marca 1945 podpisał 39 wyroków śmierci). Wobec masowych dezercji żołnierzy rozkazał «zaostrzyć czujność wobec agentów wroga i bezwzględnie stosować najsurowsze środki karne w stosunku do tchórzów i dezerterów». Podczas ofensywy zimowej Armii Czerwonej II Armia dotarła na początku marca 1945 w rejon Piły i Landsberga (obecnie Gorzów Wpol.), skąd skierowano ją pod Wrocław i podporządkowano dowódcy 1. Frontu Ukraińskiego marsz. I. Koniewowi. W rozpoczętej 16 IV t.r. operacji łużyckiej Ś. popełnił wiele rażących błędów taktycznych i operacyjnych, zwłaszcza podczas bitwy pod Budziszynem (21—26 IV), gdzie w stanie nietrzeźwym wydawał sprzeczne lub nierealne rozkazy, których wykonania odmawiali dowódcy dywizji. Poległo wówczas 4902 żołnierzy, 2798 było zaginionych, a 10532 zostało rannych; stanowiło to ponad 20% stanu ogólnego II Armii. Mimo to Ś., nadal dowodząc II Armią, wziął udział w tzw. operacji praskiej, a podległe mu oddziały dotarły 10 V do Mielnika nad Łabą.

Po zakończeniu działań wojennych Ś. uchwałą Krajowej Rady Narodowej został 11 V 1945 awansowany na generała broni. Dn. 24 VI t.r. uczestniczył w paradzie zwycięstwa w Moskwie. Dowodząc formalnie II Armią do 4 VIII, był od 3 VI Głównym Inspektorem Osadnictwa Wojskowego i organizował akcję osiedlania zdemobilizowanych żołnierzy na przyznanych Polsce tzw. ziemiach odzyskanych. Przewodniczył (4—7 IX) polskiej delegacji na rokowaniach z Sojuszniczą Radą Kontroli Niemiec w Berlinie w sprawie repatriacji Polaków z Niemiec oraz rewindykacji zagrabionego mienia. Marsz. Michał Żymierski mianował go 14 IX dowódcą Armii Polskiej na Zachodzie z zadaniem przejęcia nad nią kontroli i sprowadzenia do kraju; wobec sprzeciwu rządu brytyjskiego, Ś. został po dwóch tygodniach odwołany. Dn. 27 IX objął dowództwo Okręgu Wojskowego nr 3 w Poznaniu. W dn. 6—13 XII uczestniczył w Warszawie w I Zjeździe PPR, a 14 II 1946 został mianowany w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej drugim wiceministrem obrony narodowej. Był odpowiedzialny głównie za szkolenie wojska, podlegały mu departamenty: Poboru i Uzupełnień, Piechoty i Kawalerii, Inżynierii i Saperów, Łączności, Uzbrojenia, Sprzętu Wojennego, Wojsk Ochrony Pogranicza, a także Państw. Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. W marcu t.r. wszedł w skład Państw. Komisji Bezpieczeństwa, kierującej walką z podziemiem niepodległościowym i opozycją polityczną. Równocześnie od marca do lipca kierował Wojewódzką Komisją Bezpieczeństwa w Warszawie; nadzorował m.in. nieudaną operację WP i Korpusu Bezpieczeństwa Publicznego, skierowaną przeciw zgrupowaniu Mariana Bernaciaka (pseud. Orlik). Odpowiadał za kolejne represje wobec byłych żołnierzy AK i ponownie zatwierdzał wyroki śmierci. Dn. 21 IX wziął udział w III Kongresie Słowian Amerykańskich w Nowym Jorku, po czym do grudnia objeżdżał USA, Kanadę i Meksyk, usiłując przekonać Polonię do poparcia władz w Warszawie.

W wyborach do Sejmu Ustawodawczego 19 I 1947 został Ś. posłem z okręgu nr 34 w Gnieźnie; w Sejmie wszedł w skład komisji wojskowej. Dn. 23 III t.r. rozpoczął inspekcję Okręgu Wojskowego nr V w Krakowie, dokonując przeglądu jednostek biorących udział w walce z podziemiem ukraińskim w garnizonach: krakowskim, rzeszowskim, jarosławskim i przemyskim. Dn. 28 III przyjechał do Leska, a następnie udał się do stacjonującego w Baligrodzie 34. pp dowodzonego przez ppłk. Jana Gerharda, z którym wyjechał do Cisnej na kontrolę placówki Wojsk Ochrony Pogranicza. Pod wsią Jabłonki kolumna została ostrzelana przez partyzantów Ukraińskiej Powstańczej Armii z połączonych sotni «Chrina» (S. Stebelskiego) i «Stacha». W trakcie walki Ś. został trzykrotnie postrzelony i zmarł (28 III 1947) w wyniku krwotoku wewnętrznego. Zginęli również jego adiutant, ppor. Józef Krysiński, oraz kapral Stefan Strzelczyk. Ś. został pochowany (uroczysty pogrzeb katolicki i państwowo-partyjny) 1 IV 1947 w Warszawie na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Alei Zasłużonych (kw. A29—A28). W pogrzebie wziął udział prezydent Bolesław Bierut, a mowę pożegnalną wygłosił sekretarz generalny KC PPR Władysław Gomułka. Ś. był odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari II kl. (1945), Krzyżem Grunwaldu I i II kl., Złotym Krzyżem Zasługi (1946), medalami: «Za Warszawę», «Za Odrę, Nysę i Bałtyk», «Zwycięstwa i Wolności» (1945), odznaczeniami sowieckimi, m.in. dwukrotnie Orderem Lenina (po raz pierwszy w r. 1937), trzykrotnie Orderem Czerwonego Sztandaru (1920, 1928, 1938), Orderem Suworowa I st., medalami: «Za Wyzwolenie Warszawy», «Za Zdobycie Berlina», «Za Zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941—1945» oraz hiszpańskim Orderem Laury Madrytu (1938) i Orderem Wyzwolenia Hiszpanii (pośmiertnie), jugosłowiańską Gwiazdą Partyzancką I kl. i Orderem Za Waleczność, a także czechosłowacką Złotą Gwiazdą Orderu Wolności. Pośmiertnie przyznano mu Order Virtuti Militari I kl. (1947) i Order Budowniczego Polski Ludowej (1949).

Ś. był żonaty od r. 1920 z Anną Worobiową (1898—1968), Rosjanką, z którą miał trzy córki: Antoninę (ur. 1921), Zofię (Zorię) (ur. 1924), żonę płk. Dmitirja Wozniesieńskiego (ur. 1905), szefa Głównego Zarządu Informacji WP, w r. 1954 odwołanego do ZSRR, i Martę (ur. 1932). Z nieformalnego związku z Władysławą Piechocką miał syna Karola Waltera Świerczewskiego (ur. 1946).

Po śmierci Ś-ego powołano dwie specjalne komisje śledcze: w Głównym Zarządzie Informacji WP, nadzorowaną przez Anatola Fejgina, oraz w Sztabie Generalnym WP. Komisje uznały, że zdarzenie pod Jabłonkami było skutkiem niewłaściwego przygotowania ochrony generała. Śmierć Ś-ego wykorzystano do propagandowego uzasadnienia zaplanowanej wcześniej Akcji «Wisła», operacji wysiedlenia ludności ukraińskiej z terenów Polski południowowschodniej, która trwała od kwietnia do lipca 1947. W maju 1948 odbył się proces 21 żołnierzy Ukraińskiej Powstańczej Armii, oskarżonych o udział w zabójstwie Ś-ego; dziewięciu z nich skazano na karę śmierci. Na temat śmierci Ś-ego powstało wiele hipotez, m.in. sugerowano, że padł on ofiarą spisku i tarć między różnymi frakcjami komunistycznej elity władzy. Na początku l. pięćdziesiątych próbowano oskarżyć o zorganizowanie zamachu ppłk. Gerharda; miał on działać na zlecenie przełożonych: gen. Wacława Komara, gen. Mariana Spychalskiego i marsz. Żymierskiego. Badania wskazują jednak, że kolumna, w której jechał Ś., została zaatakowana przypadkowo w przekonaniu, że jest to polski konwój z zaopatrzeniem. Sprawę śmierci Ś-ego próbowano także wyjaśnić na przełomie l. 1970 i 1971, ale wynik prac powołanej wówczas komisji nie został opublikowany.

Ś. wszedł do komunistycznego panteonu bohaterów narodowych, a kreowany przez władze kult «generała Waltera» stał się jednym z mitów założycielskich PRL. W r. 1948 ukazała się zbeletryzowana opowieść biograficzna Janiny Broniewskiej „O człowieku, który się kulom nie kłaniał” (W., wielokrotnie wznawiana, weszła do kanonu lektur szkolnych). W r. 1959 Gerhard opublikował powieść „Łuny w Bieszczadach” (W.), w której Ś. występuje jako Generał. Utwory poetyckie poświęcili Ś-emu m.in. Władysław Broniewski, Mieczysław Jastrun, Wiktor Woroszylski, Tadeusz Różewicz, Leopold Lewin, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Stanisław Wygodzki, Tadeusz Kubiak, Bogusław Kogut, Robert Stiller. Część z nich opublikowano w antologiach: „O generale Karolu Świerczewskim «Walterze». W pierwszą rocznicę śmierci” (W. 1948), „Poematy o generale Świerczewskim” (W. 1949) i „Strofy o generale Świerczewskim” (W. 1952). W r. 1953 nakręcono film biograficzny „Żołnierz zwycięstwa” (reż. W. Jakubowska), w r. 1963 film dokumentalny „Generał Walter” (reż. W. Ronisz), w r. 1971 film animowany „Walter” (reż. W. Fedak), a w r. 1977 paradokumentalny film krótkometrażowy „Był taki czas” (reż. M. Duszyński), rekonstruujący ostatnie godziny życia Ś-ego. Poświęcono także Ś-emu siedem utworów muzycznych i ok. 150 dzieł plastycznych. Jego wizerunek widniał na monecie dziesięciozłotowej (1967) i banknocie pięćdziesięciozłotowym (1975); również Poczta Polska upamiętniała go wielokrotnie na znaczkach pocztowych.

Ś. był patronem powstałej w r. 1954 organizacji młodzieżowej Krąg Walterowski, którą w r. 1956 włączono do ZHP jako Hufiec Walterowski (walterowcy). Na miejscu śmierci Ś-ego ustawiono w r. 1957 obelisk, następnie w r. 1962 zastąpiono go pomnikiem, zaprojektowanym przez Franciszka Strynkiewicza; do r. 1989 był on celem pieszego marszu harcerskiego p.n. Ostatni szlak gen. Waltera Świerczewskiego oraz miejscem oficjalnych manifestacji w rocznicę jego śmierci. Szczyt Woronikówka w Bieszczadach przemianowano w r. 1967 na Walter. Wieś Rabe koło Jabłonek nosiła w l. 1977—83 nazwę Karolów, wieś Hłomczę zmieniono na Świerczewo. Pomniki Ś-ego stały także w Poznaniu (do r. 2009) i Zabrzu (do r. 2010). Jego imieniem nazwano wiele szkół podstawowych i średnich oraz kilka szkół wyższych (Akad. Sztabu Generalnego w Rembertowie, AWF w Warszawie, Pomorską Akad. Med. w Szczecinie), a także liczne zakłady przemysłowe (m.in. Fabrykę Wyrobów Precyzyjnych «VIS» w Warszawie , Zakłady Mechaniczne «ZAMECH» w Elblągu, Hutę «Andrzej» w Zawadzkiem); również Trasa W—Z w Warszawie nosiła imię Ś-ego.

W r. 1966 opublikowano rozprawę kandydacką Ś-ego oraz kilka jego artykułów o wojnie w Hiszpanii w zbiorze W bojach o wolność Hiszpanii (W.). W Moskwie ukazały się w r. 1993 wspomnienia trzech córek Ś-ego pt. „Soldat trioch armij. Karol Sverčevskij. Rasskaz ob otce”.

Ś. był pierwowzorem postaci gen. Goltza w powieści E. Hemingwaya „Komu bije dzwon” (New York 1940, ekranizacja S. Wooda w r. 1943, w roli Goltza wystąpił L. Bulgakov).

Fot. w W.: Arch. WIH, Centr. Agencji Fot., Wojsk. Agencji Fot., Muz. WP, AAN (zbiór CA KC PZPR), Arch. Dok. Mechan.; — Baliszewski D., Kunert A. K., Ilustrowany przewodnik po Polsce stalinowskiej 1944—1945, W. 1999; Bolšaja sovetskaja encyklopedija, Moskva 1976 XXIII 61; Cmentarz Komunalny Powązki, dawny Wojskowy w Warszawie, W. 1989; Encyklopedia „Białych Plam”, Radom 2006 XVII 100—104; Enc. wojsk.; Kosk, Generalicja, II; Królikowski J., Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943—1990, Tor. 2010; Księga Polaków — uczestników Rewolucji Październikowej 1917—1920, W. 1967; Lurie V., Kočik V., GRU. Dela i ljudi, Moskva 2002 s. 179—80; Mołdawa T., Ludzie władzy 1944—1991, W. 1991; Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku, W. 2004; Słownik biograficzny historii Polski, Wr. 2005 II; Słownik realizmu socjalistycznego, Kr. 2004 s. 347—52; Szczurowski M., Dowódcy Wojska Polskiego na froncie wschodnim 1943—1945. Słownik biograficzny, Pruszków 1996; Zalesskij K., Kto jest kto v istorii SSSR 1924—1953, Moskva 2009; — Baliszewski D., Śmierć generała, „Newsweek” 2002 nr z 31 III s. 30—2; Beevor A., Walka o Hiszpanię 1936—1939, pierwsze starcie totalitaryzmów, Kr. 2009; Blum J., Z dziejów Wojska Polskiego w latach 1944—48 [b.m.w.] 1968; Burghardt A., Pada generał, ranny śmiertelnie (personalistyczny mit heroiczny), „Litteraria” T. 32: 1991 s. 207—21; Carev O., Costello J., Rokovyje iluzji. Iz archivov KGB, delo Orlova, stalinskogo mastera špionaža, Moskva 1995; Chodakiewicz M., Zagrabiona pamięć. Wojna w Hiszpanii 1936—39, W. 1997; Chojnowski A., Pośmiertna maska stalinizmu. „Żołnierz zwycięstwa” Wandy Jakubowskiej jako zwierciadło epoki, „Dzieje Najnowsze” 2006 nr 1; Góra S., Życie i działalność Karola Świerczewskiego 1897—1947, w: XXX lat Akademii Sztabu Generalnego WP w służbie obronności Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, W. 1977; Grzelak C. i in., Armia Berlinga i Żymierskiego. Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943—1945, W. 2002; ciż, Bez możliwości wyboru. Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943—1945, W. 1993; Honkisz T., Państwowa Komisja Bezpieczeństwa marzec—czerwiec 1946 roku, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1987 nr 4; Jarecki B., Karol Świerczewski w literaturze i sztuce, W. 1977; Kaczmarek K., Druga armia Wojska Polskiego, W. 1978; Kardin V., Skol’ko dljatsja polveka, Moskva 1977; Kochanowski J., O micie, który się faktom nie kłaniał, „Polityka” 2002 nr 13; Konieczny K., Wiewióra H., Karol Świerczewski Walter. Zbiory Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, W. 1971; Korta A., Hopman M., Karol Świerczewski. Zarys życia i działalności, W. 1954; Kospath-Pawłowski E., Chwała i zdrada. Wojsko Polskie na Wschodzie 1943—1945, W. 2010; Krasucki E., Przepis na nowego bohatera narodowego, „Biul. IPN” 2006 nr 7; Lipiński P., Towarzysze Niejasnego, W. 2003; Moa P., Mity wojny domowej. Hiszpania 1936—1939, W. 2007; Motyka G., Nie było zamachu na Waltera, „Polityka” 2007 nr 12; tenże, Tajemnica śmierci generała „Waltera”, w: tenże, W kręgu „Łun w Bieszczadach”. Szkice z najnowszej historii polskich Bieszczad, W. 2009; tenże, Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943—1948, W. 1999; Organizacja i działania bojowe Ludowego Wojska Polskiego, W. 1958—63 I—IV; Ostasz G., Śmierć generała „Waltera” i jego legenda, w: Bieszczady w Polsce Ludowej 1944—1989, Red. J. Izdebski i in., Rzeszów 2009; Pałka J., Poksiński J., Michał Żymierski 1890—1989, W. 2015; Patelski M., Karol Świerczewski „Walter” — komunista i generał, „Zesz. Nauk. Uniw. Opolskiego”, S. Hist., 1996 nr 32; Payne S. G., The Spanish Civil War, the Soviet Union and Communism, New Haven—London 2004; Piatnickij V., Zagovor protiv Stalina, Moskva 1998; Pląskowski T., Ostatnia inspekcja gen. Karola Świerczewskiego z 1947 r., „Wojsk. Przegl. Hist.” 1987 nr 4; tenże, Życia akord ostatni, W. 1979; Polacy w wojnie hiszpańskiej 1936—1939, Red. M. Bron, W. 1967; Sambor M., Zabójstwo 28 III 1947 gen. broni K. Świerczewskiego przez połączone sotnie „Chrina” i „Stacha” w świetle źródeł archiwalnych i wspomnień nacjonalistów ukraińskich, „Roczn. Przemyski” T. 49: 2013 z. 3 s. 217—35; Siergiejczyk T., Karol Świerczewski w literaturze i historiografii, w: Konferencja naukowa: Generał Karol Świerczewski — żołnierz rewolucji, „Akad. Sztabu Generalnego im. Gen. Broni Ś-ego. Zesz. Nauk.” 1987 nr 1; Sikorski F., Jak zginął Karol Świerczewski, „Polityka” 1984 nr 12; Sojka-Masztalerz H., Śmierć i nieśmiertelność w socrealistycznych tekstach o Karolu Świerczewskim, „Rozpr. Kom. Jęz. Wrocł. Tow. Nauk.” T. 37: 2010 s. 149—56; Spain betrayed. The Soviet Union and the Spanish Civil War, Ed. R. Radosh i in., New Haven— London 2001; Spałek R., Komuniści przeciwko komunistom. Poszukiwanie wroga wewnętrznego w kierownictwie partii komunistycznej w Polsce w latach 1948—1956, W. 2014; Stąpor Z., Wybrane aspekty życia i działalności generała broni Karola Świerczewskiego Waltera, w: XXX lat Akademii Sztabu Generalnego WP w służbie obronności Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, W. 1977; Šestakov J., Voenno-naučnaja dejatelnost’ Karola Šverčevskogo (1939—1941 gg.), Černiovcy 1983; Wadecka S., Generał Karol Świerczewski „Walter” 1897—1947, W. 1976; Wieczorkiewicz P., Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937—1939, W. 2001; Wyszczelski L., Generał broni Karol Świerczewski „Walter” 1897—1947, W. 1987; Zwoliński S., Skazania na śmierć przez sądy WP w latach 1944—1945. Wyroki, których być nie powinno, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1992 nr 1; — Akcja „Wisła” 1947, W.—Kijów 2006; Akcja „Wisła”. Dokumenty i materiały, Oprac. E. Misiło, W. 2013; Bekier A., Salud camaradas, W. 1957; Berling Z., Wspomnienia, W. 1991 II—III; Błażyński Z., Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940—1955, W. 1990; Broniewska J., Z notatnika korespondenta wojennego, W. 1953 I—II; Dahlem F., Am Vorabend des zweiten Weltkrieges 1938 bis August 1939, Berlin 1977; Gomułka W., Pamiętniki, W. 1994 I; Grot L., Karta żołnierskiej służby Karola Świerczewskiego, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1987 nr 1 s. 266—71; Kaseja M., Razem ze Świerczewskim, W. 1968; Koniew I., Czterdziesty piąty, W. 1968; O generale Karolu Świerczewskim „Walterze”, W. 1948; O generale Świerczewskim. Wspomnienia, W. 1952; Poksiński J., Kierownictwo PPR i PZPR wobec wojska w latach 1944—1956, w: Kierownictwo PPR i PZPR wobec wojska w latach 1944—1956, Oprac. J. Poksiński i in., W. 2003 s. 13—53; Popławski S., Towarzysze frontowych dróg, W. 1973; Popow I., Ze wspomnień o generale Karolu Świerczewskim, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1965 nr 3; Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1944—1945, Oprac. A. Kochański, W. 1992; toż 1947—1985, Oprac. tenże, W. 2002; Rutkowski J., Czas walki, klęsk i zwycięstwa. Wspomnienia dąbrowszczaka, Wr. 1980; Sokorski W., Tamte lata, W. 1979; tenże, Wyznania zdrajcy, W. 1991; Szczypiorski A., Karol Świerczewski — Walter. W 20. rocznicę śmierci, W. 1967; Szurek A., The Shattered Dream, New York 1989; Tołwińska H., Mój brat Karol. Wywiad z siostrą gen. Karola Świerczewskiego, „Życie Warszawy” 1977 nr 44 s. 6; Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943—1945. Wybór materiałów źródłowych, Oprac. C. Grzelak i in., W. 1994; Wspomnienia Wandy Wasilewskiej 1939—1944, „Arch. Ruchu Robotn.” T. 7: 1981; [Wywiad z siostrą, Henryką Tołwińską]: „Za Wolność i Lud” 1977 nr 8 s. 9—10 (R. Marcinek); — „Bellona” 1947 nr 4; „Dzien. Lud.” 1947 nr 87; „Głos Ludu” 1946 nr 276, 1947 nr 90; „Głos Pracy” 1962 nr 74; „Głos Robotn.” 1947 nr 89; „Głos Tygodnia” 1953 nr 10;  „Kult. i Życie” 1952 nr 1; „Kuźnica” 1947 nr 15; „Mówią Wieki” 1962 nr 3; „Myśl Wojsk.” 1951 nr 3 s. 8—18 (fot.), 1952 nr 3 s. 3—22 (fot.), 1956 nr 1; „Nasza Myśl” 1949 nr 3 s. 3—10 (fot.), 1950 nr 4/5 s. 7—15 (fot.); „Nowiny Liter.” 1948 nr 29 (fot.); „Polityka” 1967 nr 12, 1972 nr 13; „Polska Niepodległa” 1948 nr 3 (portret); „Polska Zbrojna” 1945 nr 95, 223, 1946 nr 74 (fot.), 1947 nr 80, nr 82—84, 1948 nr 104—105, 111 (fot.), 1949 nr 85, 103, 1950 nr 87; „Przegl. Inżynieryjny” 1956 z. 2 s. 3—10 (fot.); „Przegl. Tyg.” 1984 nr 13—14, 1987 nr 13; „Rzeczpospolita” 1947 nr 91; „Sztandar Młodych” 1950 nr 163, 1951 nr 74 (portret), 1952 nr 76 (fot.), 1954 nr 75, 1987 nr 46; „Świat i Ludzie” 1953 nr 12, 15; „Trybuna Ludu” 1951 nr 86, 88, 1952 nr 87, 1953 nr 87, 1962 nr 87 (fot.); „Wiedza i Życie” 1952 nr 5 (portret); „Wojsko Lud.” 1951 nr 2/3, 1952 nr 3 s. 3—36 (fot.), 1953 nr 3 s. 71—82 (fot.), 1955 nr 11, 1962 nr 3 s. 3—9 (fot.), 1967 nr 3 s. 6—11; „Za Wolność i Lud” 1953 nr 3 (fot.), 1977 nr 6—7; „Zwyciężymy” 1943 nr 19, 1945 nr 98; „Żołnierz Pol.” 1948 nr 16 (fot.), 1950 nr 12 (fot.), 1951 nr 11 (fot., portret), 1952 nr 13 (fot., portret), 1953 nr 6 (fot.), 1967 nr 13; „Żołnierz Wolności” 1950 nr 139, 1952 nr 72—73, 76, 1953 nr 245, 1955 nr 73, 1957 nr 75, 1962 nr 74—75, 165, 1967 nr 72, 86, 1977 nr 72, 1987 nr 73—74, 76; „Życie Liter.” 1967 nr 14; „Życie Warszawy” 1947 nr 30; 1952 nr 74; — AAN: Centr. Biuro Komunistów Polski, sygn. 248/1 (protokoły posiedzeń CBKP), Zbiór akt osobowych działaczy ruchu robotn., sygn. 5916 (akta personalne); AP w W.: Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatol. p. wezw. Narodzenia NMP w W., sygn. 48 nr aktu 623 (akt chrztu); Arch. IPN w W.: sygn. IPN BU 846/615—618 (akta dot. śledztwa w sprawie śmierci Ś-ego), sygn. IPN BU 0192/337 t. 20 (pierwsze sprawozdanie kom. śledczej badającej okoliczności śmierci Ś-ego); CAW: sygn. III—1—331 (mater. biogr.), sygn. III—3—98, III—3—102 (rozkazy dowódcy i zastępcy dowódcy I Korpusu PSZ), sygn. III—5—1 (teczka akt personalnych), sygn. III—5—203, III—5—206 (akta II Armii WP), sygn. III—433—46, III—433—48 (skorowidze osób skazanych na karę śmierci w r. 1944 i 1945), sygn. IV—111—613 (akta w sprawie śmierci Ś-ego), sygn. IV—111—471, sygn. IV 521.8.114 (raport kpt. A. Cesarskiego z 14 IV 1947); Ośrodek «Karta» w W.: Kolekcja Jerzego Poksińskiego, t. 163; Rossijskij gosudarstvennyj archiv socjalno-političeskoj istorii w Moskwie: F. 495 (Komintern) op. 252 spr. 6904 (akta personalne), F. 17 (KC WKP) op. 128 spr. 63 s. 19—20 (notatka biogr.); WIH w W.: Mater. i dok., sygn. XII/2/6, sygn. XII/2/7 (zarys życia i działalności Ś-ego), sygn. XII/2/10 (karta wojennej służby Ś-ego), sygn. XII/2/13 (notatki w sprawie odtworzenia okoliczności śmierci Ś-ego), sygn. IV/95/3 (Jasiński A., Życie i działalność gen. Karola Świerczewskiego), sygn. IV/95/8 (Szad A., Bitwa Łużycka).